تاریخچه ورود چراغ های روشنایی به ایران - شهر وبلاگ

آشکارا باید پذیرفت که برق و چگونگی ورود آن به ایران در گام های نخست از زمینه های مهم مالی و اجتماعی و فرهنگی محسوب نمی شد. این فرایند شاید بدین خاطر بوده که برق پدیده صنعتی پیچیده، خطرناک و سرمایه بری بود و آینده روشنی نیز برای آن پیش بینی نمی شد. به همین دلیل مقدار اثرپذیری آن نیز در سطح جامعه ناشناخته بود و اهمیت سیاسی نداشت. سیاستمداران سرمایه دار و سرمایه گذار دوران قاجار را یا به خود جلب نکرد یا آن یکی دو نفری نیز که بدان پرداختند در میانه راه به آن پشت کردند. از دیگر سو بیگانگان نیز گرایشی که برای بهره گیری و مدیریت (امنیتی- اطلاعاتی) خطوط تلگراف سرتاسری در کشور از خود نشان می دادند، دراین باره نشان ندادند و مقامات نیز برای برپایی و مدیریت آن سر و دست نشکستند. در نتیجه مسائل مربوط به برق با سکوت یا بی اعتنایی روبه رو بود.

تاریخچه چراغ سازی در ایران

در ایران تا قبل از استفاده از نفت برای چراغ و رواج چراغ های نفت سوز، روشنایی به دو صورت تأمین می شد. پیه سوز و شمع. چراغ پیه سوز با استفاده از روغن حیوانی یا گیاهی مانند روغن کرچک روشن می شد. شمع نیز از پیه و چربی امعاء و احشاء حیوانات و یک فتیله ساخته می شد. با ساخت چراغ های نفتی که فتیله آن داخل مخزن نفت قرار می گرفت کار چراغ سازها رونق گرفت.

مردم برای تنظیم شعله پخش کن، تمـیز کردن منافذ هواگیر و سایر کارها به چراغ سـازها رجـوع می کردند. با آمدن چراغ های زنبوری روسی با توری دراز که به توری خیاری معروف بود روشنایی شب ها چند برابر شد و کسب وکار مغازه ها رونق گرفت. جاسازی توری و جرم گیری کلاهک این چراغ ها را چراغ سازها انجام می دادند.

اولین چراغ های خیابانی در تهران

در اولین سال های قرن 13 هجری شمسی، از طرف دولت وقت برای نصب چراغ در کوچه ها برای بلدیه (شهرداری) دستورالعمل صادر شد. این چراغ ها فانوس های دیواری بودند که در چهار متری از زمین به دیوار کوبیده یا روی پایه های چدنی نصب می شدند. فانوس، محفظه هرم مانندی با کلاهکی باران گیر داشت که طرف دیوار آن پوشیده بود و سه طرف دیگر آن شیشه داشت و لامپ داخل این فانوس قرار می گرفت. در هر صد و پنجاه قدم فاصله یک چراغ نصب شده بود.

چراغ های گازی

در همان سال ها، چراغ گازی نیز وارد ایران شد. در این چراغ، گاز استیلن از طریق لوله به فانوس می رسید و آن را روشن می کرد. برای فراوری این گاز نیز کارخانه ای در خیابان امیرکبیر فعلی و چراغ گاز آن موقع دایر شده بود. از کارخانه لوله هایی به خیابان ناصریه و باغ اندرون شاه کشیده شده بود و به فانوس های نصب شده متصل می شد. شب ها چراغچی ها با میله بلند مشتعلی فانوس ها را روشن می کردند. این چراغ ها با بستن شیر گاز خاموش می شدند.

روشنایی حرم مطهر در طول دوره های مختلف تاریخی

اختراع ماشین چراغ برق و آوردن آن به حرم مطهر و تأسیس کارخانه چراغ برق نقش مهم و معین نماینده ای در تأمین روشنایی حرم در دوره های آینده داشت.

بخش عمده روشنایی حرم از نور شمع های نذری بود که در چهل چراغ ها و پیه سوزها قرار می دادند. این شمع ها مدت زیادی حرم را روشن نگه می داشتند. بخش دیگر روشنایی حرم از طریق فانوس ها و چهل چراغ هایی بود که افراد مختلف برای حرم مقدس وقف نموده بودند. عمده موارد روشنایی در حرم مطهر به صورت وقفی بود و شاید بتوان گفت، موقوفات همواره پشتوانه خوبی در این زمینه بودند؛ آن قدر که بسیاری از هزینه ها را تأمین می کرد. شماع، مشعل دار، خادم باشی، سر کشیک و مشرف روشنایی عناوین اشخاصی بود که در تشکیلات روشنایی مشغول بودند.

با گذشت زمان و استفاده از چراغ، شغل چراغچی باشی نیز به بخش روشنایی اضافه شد. چراغچی ها موظف بودند چراغ ها و فانوس ها را در مکان های مختلف حرم نصب نمایند. بعلاوه تنظیم و پاک کردن چراغ ها، تعویض چراغ های کهنه، نصب چراغ های دیوارکوب و... را عهده دار بودند. در دوره های بعد و با توسعه تشکیلات اداری مجموعه روشنایی حرم مطهر عناوینی چون معاون روشنایی، صاحب جمع روشنایی، مشیر روشنایی، نجم التولیه و شجاع التولیه به عناوین قبلی اضافه شد.

اولین مولد برقی که وارد ایران شد تنها سه یا چهار لامپ را روشن می کرد و ناصر الدین شاه در سفر فرنگ با تماشا چراغ های روشن آنجا وارد نموده بود. این مولد کوچک الکتریکی در دربار ناصرالدین شاه و تکیه دولت مورد استفاده نهاده شد، اما به عنوان مبدأ تاریخی ورود برق به ایران مورد توجه قرار نگرفت. درست بیست سال بعد از آن بود که محمد حسین امین الضرب با مولدی 400 کیلوواتی بخشی از شهر تهران را روشن کرد. این مولد چندین سال به صورت انحصاری برق مناطقی از تهران را روشن کرد و تا مدت ها منحصر به ساعاتی از شب بود.

اما دو سال پیش از این تاریخ، حرم امام رضا با 400 لامپ روشن شده بود که برق آن جنبه عمومی نداشت و به طور اختصاصی برای روشنایی حرم استفاده می شد. مولد برق حرم امام هشتم شیعیان با 12 اسب بخار قدرت دارای ولتاژ 110 و از نوع جریان مستقیم بود. این مولد با همت حاج محمدباقر میلانی معروف به رضایف که امتیاز چراغ برق مشهد به او واگذار شده بود با هزینه ای بالغ بر هشت هزار تومان نصب شده بود. این نخستین کارخانه برق شهری در ایران بود که در سال 1320 قمری به کار افتاده بود.

مولّد مذکور در سال 1279 شمسی در بالا خیابان، نزدیک بست علیا در کوچه ای که در آن موقع به کوچه چراغ برق معروفیت داشت، نصب شد که علاوه بر روشن کردن حرم مطهرحضرت رضا (ع) و عمارات مبارک آستان قدس، قسمتی از بالا خیابان را نیز اندکی روشن می کرد. اولین مهندس اداره نماینده آن حیدرخان برقی بود که بعدها به حیدرخان عمواوغلی یا حیدرخان بمبی مشهور شد. حاج امیر رضوی معروف به چراغ برقی، مولّد دیگری با قدرت 25 اسب بخار خریداری کرد و در کنار مولّد اول نصب شد. سومین مولّد را بی بی شمس الدوله، مادرآقاخان، در سال 1315هجری شمسی با قدرت 115 اسب بخار برای آستان قدس خریداری کرد. این مولّد فقط برای روشنایی حرم در شب بود. چند سال بعد نیابت تولیت آستان قدس رضوی، آقای اسدی، نسبت به خرید دو دستگاه مولّد بنز آلمانی با سه سیلندر و با قدرت 110 اسب بخار اقدام کرد که یکی در شیر و خورشید، جهت تأمین برق سینما و خیابان های اطراف و دیگری در خیابان طبرسی نصب شد و به بهره برداری رسید. مولّدهای نصب شده منحصراً برای روشنایی حرم و عمارات آستان قدس رضوی بود و اهالی شهر مشهد فاقد برق و روشنایی در شب بودند.

با فزوده شدن چندین دستگاه ماشین چراغ برق به کارخانه، کارخانه با مضیقه در زمینهٔ مستخدمین کارخانه روبرو شد و با وجود آن که چندین دستگاه ماشین چراغ برق وجود داشت، مکانی نبود که بتوانند همه دستگاه ها را جا دهند. با احداث کارخانه ای تازه، تمامی دستگاه های تازه و قدیم را به آن انتقال دادند.

هم اکنون برق مورد احتیاج حرم شامل دو اکیپ برق صنعتی و برق روشنایی با ترانس های جدا از همدیگر است تا برق صنعتی، اثر منفی بر برق روشنایی نداشته باشد. چهار دستگاه دیزل ژنراتور نیز برق اضطراری حرم را تأمین می نمایند.